Send in The Clowns

Meer dan vijftig jaar zat de film ‘Midnight Cowboy’ als een blauwe plek op mijn hart. De desperate honger naar geld en illusie van een onnozele Texaanse cowboy en een stadse oplichter in het afwerende New York, werd voor mij een symbool van hartverscheurende uitsluiting. Nog steeds zie ik ze in de bus: Joe Buck (Jon Voight) en Ratzo Rizzo (Dustin Hoffman) op weg naar genezende zon in Florida en dan zit Ratzo dood op zijn stoel.
Deze navrante scène flitst in mij op als de eerste beelden van de film ‘Joker’ op het doek verschijnen. De wit geschminkte clown Arthur Fleck met zijn macabere lach lijkt noch op Joe, noch op Ratzo maar zijn ogen voorspellen dezelfde uitsluiting, de aandrift tot persoonlijke ontbinding.
Dat ‘persoonlijke’ maakt het structurele verschil tussen beide films. In ‘Midnight Cowboy’ spelen als het ware persoonlijke ondergangsgeschiedenissen van twee verschoppelingen. In ‘Joker’ draait het om krachten die mensen tot waanzin brengen; waanzin die uitmondt in geweld en vernietiging.
Misschien ging ik met dat vooropgezette perspectief naar de film. Want ik moet niets van horrorfilms hebben. Ik wilde zien hoe wanen een mens in bezit kunnen nemen; ik wilde zien hoe een toeschouwer dat proces had uitgebeeld.
Velen associëren Joker met de opperschurk en kwade genius uit de Batman-stripverhalen. Inderdaad speelt het verhaal in de fictieve Batmanstad Gotham City, heel precies in 1981. De jonge Bruce Wayne, 10 jaar oud in de film, zal in 1988 Batman worden zodat ‘Joker’ Bruces voorgeschiedenis zou kunnen zijn.
Maar de eerste scènes van ‘Joker’ maken korte metten met de Batman-mystificatie. Joker laat zich zien als een individu, als de man Arthur Fleck. Gotham City laat zich zien als een omfloerst volgepakt New York waar de arme onderklasse in oproer komt. In die setting associeert het personage Joker indringend met het archetype horrorclown; iemand die in vermomming mensen de stuipen op het lijf jaagt en mogelijk als killerclown mensen redeloos neermaait.
Op de bodem van die associatie ligt Flecks catastrofe. Het verhaal begint met zijn ontslag als clown bij een bedrijf dat clowns verhuurt. Dan ontvalt hem door bezuinigingen van de stad zijn psychotherapeute en daarmee de medicatie voor zijn psychotische wanen. Hij lijdt bovendien aan dwangneurotische, angstaanjagende lachaanvallen die hem steeds in moeilijkheden brengen.
In de metro schiet Fleck drie mannen dood. De dronken mannen hebben hem eerst boosaardig in elkaar geslagen. Het zijn werknemers van Thomas Wayne, de machtige, rijke ondernemer, volop in het nieuws omdat hij burgemeester van de stad wil worden.
Thomas Wayne is onzichtbaar met Fleck verbonden. Arthurs hysterische, gestoorde moeder beweert dat hij haar oude geliefde en Arthurs vader is. Het medisch dossier van moeder vertelt een andere waarheid, zo rauw, zo onverteerbaar dat Fleck zijn moeder doodt.
Wat ‘waar’ en wat ‘waan’ is, kan de kijker niet zien. Dat speelt in de relatie met moeder, met Wayne, met een buurvrouw en het kleurt Flecks zelfbeeld als stand-upcomedian. Hij krijgt het wel voor elkaar om uitgenodigd te worden in de populaire tv-show van Murray Franklin, zijn grote idool.
In die show ontploft Jokers drama. Hij wil als Joker optreden. Zo doet hij zijn woord. Bekent zijn moorden in de metro. Beschuldigt de samenleving die mensen in nood laat stikken. Verwijt Franklin dat deze hem in zijn (eerdere) show heeft uitgelachen. En dan schiet hij Murray Franklin dood.
Maar de echte schok moet nog komen. Na de moord live op televisie breken er rellen uit in de stad. Dezelfde rellen braken uit na de metromoorden. Toen sympathiseerden de arme betogers met de moordenaar en richtten hun woede op Wayne en daarmee op de macht, de onderdrukking, de onverschilligheid van de rijken. De betogers hadden zich achter clownsmaskers verborgen.
De tweede betoging is massaler, is een zee van wit-rode maskers die gewelddadig door de straten golft. Iemand schiet Thomas Wayne en zijn vrouw Martha dood, voor de ogen van de kleine Bruce.
De uitzinnige Joker-volgelingen bevrijden Joker uit de politieauto Zij verheffen hem op hun schouders. Zij juichen hem toe als held.
Joker eindigt in een psychiatrisch ziekenhuis. Niet dood. Niet overwonnen. Hij loopt met bloederige voetstappen door de gang. Hij is geen persoon meer. Hij is de verpersoonlijkte allegorie. Een hedendaagse parabel. Het recept voor oorlog tussen arm en rijk, tussen drijvers en gedrevenen.
Frank Sinatra zingt niet meer ‘That’s life’, het liedje rondom Franklins show, het liedje over het leven dat valt maar altijd opveert. Nee, Frank Sinatra titelt af met ‘Send in The Clowns’. Het klinkt als een oorlogsverklaring.
Joker is erger, veel erger dan horror.
Joker is droeviger, veel droeviger dan ‘Midnight Cowboy’.

---