Poetins ziel

Oekraïne snoert me de mond. Op iemands aanraden, ik meen in de NRC, las ik Michel Krielaars’ Het brilletje van Tsjechov om een helder overzicht te krijgen van het denken van de Russische moloch. Misschien had ik dat niet echt nodig met mijn verkenningsreizen in de Russische literatuur, geschiedenis, politiek en de dagelijkse oorlogsuitleg in kranten en andere media.
Maar Krielaars’ reizen in alle windstreken van Rusland, heen en weer in de tijd, poëtisch bevlogen in de sporen van de eeuwig jonge Russische lieveling van de goden, zet de precieze piketten in de pijnlijke sofistische ideologie van Russische macht. Krielaars laat eenvoudig zien dat de Russische almacht van dictatuur, knechting, moord en imperialisme van tsaar op sovjetdictator op postcommunistische ‘gekozen’ president overgaat.

Maar of ik nu wilde ontsnappen aan de oorlogsgruwel of gegrepen werd door een legendarische liefde; Krielaars maakte een diep heimwee naar Tsjechov wakker. Ik wilde zijn stem horen, die zachte stem van berusting in het wispelturige lot. Tsjechov stelt nooit teleur. In elk verhaal van een boekdeel uit zijn werk, proef ik de sublieme blikseminslagen in verlangens, verwachtingen, onvermogen, overmoed en liefdesongemak van de mensen langs de weg. De mensen vallen en staan weer op omdat de zon opkomt, omdat het lente wordt of omdat de sneeuw een wonderland schept. Het is het eeuwige rad van weemoed, van levens die nooit echt willen lukken. De Russische ziel zeggen we dan. Dat romantische idee waarin klein stoïcisme de grootste rampspoed overstemt.

Ik sla er de schitterende verhalenbundel van Maxim Osipov, een actuele Russische schrijver, op na. Ik las De wereld is niet stuk te krijgen (2021 Moskou, en in Nederlandse vertaling) een maand vóór de Russische inval in Oekraïne. Zijn verhalen worden met die van Tsjechov vergeleken. Ook zijn persoon vertoont verwantschap; beiden zijn arts en menselijk bewogen in hun professionele missie. Osipov verhaalt over stuurloze levens in het hedendaagse Rusland dat beheerst wordt door ongelijkheid en corruptie binnen een angstaanjagende politieke almacht. De personages vervullen hun plichten en ondernemingen in een absurdistische gloed van tegenslag, van bedrog, van geweld. Ze reageren afstandelijk, soms met ironie, dan met zelfspot, desnoods met zelfbedrog maar altijd gloort ergens optimisme of berusting en zelfs oplaaiend euforisch geluk.
Svetlana Alexijevitsj, de Wit-Russische Nobelprijswinnaar, die gewone mensen liet vertellen wat de Sovjet-Unie met hun levens had gedaan, noemt Osipovs werk een genadeloze analyse van het Russische leven onder Poetin. Wellicht is dat zo maar de knechting wordt beleefd, de knechting wordt niet benoemd. Ofwel: Osipovs erbarmen met de mens in dat geknevelde Russische leven, sublimeert opnieuw de Russische ziel.

Op een van de oorlogsdagen na 24 februari 2022 sprak Vladimir Poetin over de ‘superioriteit van de Russische ziel’. Het is méér belediging dan eerbetoon aan Russische mensen: Poetin maakt knechting en onderschikking tot deugd en heldendom.
Die sentimentele hoogmoed verschaft Vladimir Poetin de vrijbrief om een onafhankelijk land op weg naar de democratie uit de weg te ruimen.
Hij vermoordt mannen en vrouwen en kinderen. Hij martelt, verkracht, pleegt lijkenschennis. Hij bombardeert huizen, scholen, ziekenhuizen. Hij gooit raketten op stations, fabrieken, infrastructuren. Hij bestrooit het land met mijnen. Hij deporteert mensen naar angstige en dodende bestemmingen.
Die sentimentele hoogmoed verschaft Vladimir Poetin de vrijbrief om het Westen tot schuldige te maken van zijn persoonlijke daden. Hij vloekt het in waarden ontaarde Westen dat geen oog heeft voor Russische veiligheid en ambitie. Het Westen brengt brutaal de NAVO te dichtbij en respecteert noch Ruslands’ Gods gegeven grootheid, noch de daaraan verbonden missie van een Eurazië van Lissabon tot Vladivostok.
Die sentimentele hoogmoed verschaft Vladimir Poetin de vrijbrief om alle mensen te bedreigen met kernwapens en een wereldoorlog als het Westen met wapenleveranties de Russische terroristische machtsgreep blijft dwarsbomen.

Rusland kan zijn dictator niet bestrijden. Wij mogen daar niet over oordelen. De mensen worden gekneed, opgevoed en heropgevoed met Potemkin vervalsingen die in alle levensgebieden staan opgesteld.
De literatuur kan, precies zoals onder Stalin, geen man en paard noemen van het dictatoriale ongeluk. Osipov kan het niet. Hij suggereert het en doet beroep op ons zesde zintuig in het verhaal dat dienst doet als voorwoord in zijn boek: De roep van een tamme vogel.

— Om het even of het nou in Moskou, Petersburg of de provincie is, het leven is angstaanjagend. Laat ik zeggen, óók angstaanjagend. In het leven komen dingen voor waar je onmogelijk over kunt schrijven: de dood van onschuldige slachtoffers, waaronder jongeren, of ook kinderen. De verschrikkelijke ervaring van hun dood die ons bespaard had moeten blijven. Die ons altijd bijblijft. Die je niet van je af kan schreeuwen en verjagen.
Maar daarna wordt het dag, en verschijnen de vogels weer. De vogelen des hemels, de tamme en de wilde vogels, vogels van allerlei pluimage. De wereld is niet stuk te krijgen, wat er ook gebeurt. Zo zit hij in elkaar. —

Osipov kan niet vertroosten met zijn versie van de Russische ziel. Voor duizenden Oekraïense doden is er geen wereld meer, voor miljoenen Oekraïense vluchtelingen is de wereld vernield; voor angstige Oekraïense achterblijvers wordt de wereld onder hun voeten weggeschoten. 
Poetin is niet stuk te krijgen. Dat is het wrede verhaal. Zijn Russische ziel slachtoffert de hele Europese wereld. Waarschijnlijk heeft Vladimir geen ziel of heeft hij die in een Faustiaans pact aan de duivel verkocht. 

---